از هرات تا اسرائیل؛ یهودی‌های افغانستان کجا رفتند؟
ولایت هرات در غرب افغانستان، برای مدت طولانی خانه‌ای برای بزرگترین جامعه یهودی در قلمرو افغانستان بوده است. اوج حضور یهودی‌ها در هرات، به قرن ۱۹ و نیمه اول قرن ۲۰ بر می‌گردد.
آگاهان فرهنگی به افق، گفته‌اند که یهودی‌ها در ولایت‌های کابل، بلخ و حتی قندهار و غزنی سکونت داشته‌اند، اما جمعیت شان به تناسب هرات کم بوده است.
گفته می‌شود که یهودی‌ها در سال ۵۸۶ قبل از میلاد، پس از ویرانی کنیسه‌شان توسط بخت النصر فرمانروای قوم آشور، به مناطقی در جنوب عراق فعلی و فارس قدیم کوچ اجباری کرده‌اند. تاریخ نگاران نگاشته‌اند که حضور یهودی‌ها در افغانستان به این زمان بر می‌گردد.
اما موج دوم کوچ اجباری یهودی‌ها، به زمان حکمروایی نادر افشار بر خراسان قدیم در سال‌های ( ۱۷۴۰-۱۷۳۸ م) رقم خورد. آریا رئوفیان، رییس اداره اطلاعات و فرهنگ هرات به افق، گفت که شماری از خانواده‌های یهود در آن زمان رخت سفر به هرات بستند.
نادر افشار از یهودی‌ها خواسته بود که به دین اسلام مشرف شوند، اما این درخواست از سوی یهودیان، با مهاجرت به هرات پاسخ منفی داده شد.
درباره شمار خانواده‌های یهودی که در آن زمان به هرات آمده بودند، روایت‌های مختلفی وجود دارد. برخی‌ها می‌گویند که ۲۰۰ خانواده به هرات مهاجرت کرده‌اند و برخی دیگر، بالاتر از این رقم را ذکر کرده‌اند.
هرات در مسیر خط ابریشم قرار داشت و به گفته‌ی رییس اداره اطلاعات و فرهنگ هرات، این موضوع یهودی‌ها را متقاعد به ماندن در این ولایت کرده بود.
نور احمد کریمی، پژوهش‌گر و مسوول مجله دوربین به افق، گفت که یهودی‌ها در هرات به‌نام «موسایی‌ها» شناخته می‌شدند و به دلیل اینکه هرات هم مرز با ایران هست، با یهودی‌ها ساکن آن کشور نیز ارتباط داشتند.
یهودی‌ها در هرات به‌نام «موسایی‌ها» مشهور بودند و اغلب این افراد در تجارت نخ و ابریشم مصروف بوده‌اند. ولی‌شاه بهره، آگاه فرهنگی به افق، گفت که رحمان موسایی، بزرگ یهودی‌ها و بازرگان برجسته در هرات بوده است. به گفته او، تا پس از پیروزی مجاهدین نیز به بزرگان هرات نامه مینوشت و از آن‌ها خواستار حفاظت از بناهای یهودی‌ها در هرات شده است.
یهودیان افغانستان برای نماز و مطالعات مذهبی از زبان عبری استفاده می‌کردند در حالی که فارسی دری زبان اصلی جهت کاربرد روزانه بود.
بقایای یهودی‌ها در هرات
مسوولان در اداره اطلاعات و فرهنگ هرات به افق، گفته‌اند که از یهودیان کنیسه یا عبادتگاه‌هایی به‌نام‌های «یوحا»، «گلکیا» و «ملا آشور» باقی مانده است. هم اکنون از کنیسه ملا آشور به عنوان مکتب ابتدایی، از گلکیا به‌عنوان یک مسجد و کنیسه «شمایل» نیز تخریب شده است. ولی‌شاه بهره، آگاه فرهنگی در هرات به افق، گفت که کنیسه که تخریب شده است از اهمیت بالای تاریخی به تناسب کنیسه «یوحا» برخوردار نبوده است.
این سه کنیسه در شهر قدیمی هرات و در فاصله‌ی نه چندان دور از یک‌دیگر قرار دارند. سال گذشته کار بازسازی کنیسه «یوحا» که یک بنای آجری گلی دوطبقه و داری یک حیاط درونی می‌باشد آغاز شد. این بنای تاریخی دارای تالار تجمات با تزئین کاری سنتی، اتاق‌های جانبی، راهرو و نمای بیرونی متشکل از هفت گنبد کوچک و بزرگ می‌باشد.
یک حمام نیز از یهودی‌ها در شهر قدیم هرات به یادگار مانده است و تاکنون از آن استفاده می‌شود.
آگاهان فرهنگی به افق، گفته‌اند که این بناها دست‌کم ۳۰۰ سال قدامت دارد.
قبرستانی یهودی‌ها در قسمت جنوب شهر هرات در ضلع شرقی زیارت «سلطان میر عبدالواحد شهید» موقعیت دارد. نور احمد کریمی، پژوهش‌گر تاریخی و مسوول مجله دوربین به افق، گفت که قبرستانی‌های یهودی‌ها توسط مسلمانان حفظ و مراقبت شده است.
همایون احمدی، آگاه فرهنگی در هرات در صحبت با خبرگزاری افق، مدعی‌است که تاکنون یهودیان مقیم کشورهای اسرائیل و آمریکا به هرات سفر می‌کنند و از کنیسه‌ها و قبرستانی‌های بستگان شان در این ولایت بازدید می‌کنند.
گزارش‌های که رسانه‌های بین‌المللی از وضعیت یهودی‌های افغانی الاصل ساخته‌اند، نمایانگر این هست که افزون بر افراد مسن، شماری از جوانان نیز در کنار آشنایی با زبان‌های عبری و انگلیسی، کمی هم فارسی دری بلد هستند.
شماری از یهودی‌های افغانی‌الاصل، وضعیت افغانستان را از طریق شبکه‌های ماهواره‌ای دنبال می‌کنند و از وضعیت بد امنیتی در کشور نگران هستند.
دلایل مهاجرت
گزارش‌ها می‌رساند که هم اکنون جامعه چند هزار نفری یهودی‌های هرات در اسراییل بود و باش دارند. بسیاری از این یهودی‌ها در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ میلادی به فلسطین آمدند، اما با تاسیس اسرائیل در سال ۱۹۴۸، یهودیان بیشتری در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ از افغانستان به اسرائیل مهاجرت کردند. شماری از یهودی‌های که از افغانستان به اسرائیل رفته‌اند در جنگ با اعراب نیز شرکت کرده‌اند.
کودتای هفت ثور ۱۹۷۸ میلادی که به سقوط حکومت سردار محمد داوود خان، رییس‌جمهور پیشین انجامید و به دنبال آن شعله‌ور شدن آتش نبردهای داخلی، بسیاری از یهودیان را برای خروج از کشور وسوسه کرد.
قادر کامل، آگاه سیاسی در هرات به افق، گفت که اگر حکومت داوود خان، سقوط نمی‌کرد و جنگ‌های داخلی شکل نمی‌گرفت، شماری از خانواده‌های یهود، هرات را به مقصد اسرائیل و آمریکا ترک نمی‌کردند.
او افزود که یهودی‌ها پس از کودتای هفت ثور مجبور شدند که جایدادهای شان را به بهای اندک بفروشند و راهسپار کشورهای اسرائیل و آمریکا شوند.
یهودی‌ها از آزادی زیادی در اجتماع سنتی هرات برخوردار نبودند و مجبور بودند که مانند زنان هراتی با چادر در بازار رفت و آمد کنند و به اعتقاد شماری از افراد مسن هم عصر با یهودی‌ها، زنان یهود پوشش با حجاب کامل مانند زنان مسلمان را نمی‌پسندیدند.
روابط هراتی‌ها با یهودی‌ها
محل اصلی سکونت یهودی‌ها در شهر قدیم هرات بود. افراد مسن از یهودی‌ها و یا موسایی‌ها در شهر قدیم هرات خاطرات خوبی بازگو می‌کنند. مسلمانان و یهودی‌ها در هرات، به گونه‌ی مسالمت آمیز و فارغ از اختلافات دینی روزگار شان را در آن زمان سپری می‌کردند.
حاجی گل، یک تن از ساکنان شهر قدیم هرات درباره بود وباش یهودی‌ها در هرات به افق، گفت: «یهودی‌ها به کسی کار نداشتند و ما هم به آن‌ها کار نداشته‌ایم. کنیسه و دوکان داشتند و بیشتر آن‌ها به تجارت مصروف بوده‌اند».
نبض بازار هرات به دست یهودی‌ها بوده است و این طبقه در بخش تجارت و شغل‌‌های پر در آمد هم چو تبادله اسعار مصروف فعالیت بوده‌اند.
بر بنیاد گفته‌های شماری از ساکن شهر قدیم هرات، بیشتر یهودی‌ها در منطقه‌ی «کبرزان» زمین داشته‌اند و هرازگاهی به‌خاطر تفریح به باغ‌های شان در این منطقه سر می‌زدند.
تنها یهودی ساکن در افغانستان
تا سال ۲۰۰۱ میلادی تنها دو یهودی در کابل سکونت داشته‌اند و این دو یهودی معتقد بودند که ۵ الی ۶ خانواده دیگر در هرات زندگی می‌کنند. اسحاق لوی، سریدار تنها کنیسه‌‍‌ی کابل در سال ۲۰۰۵ در گذشت.
هم اکنون زبولون سمنتوف، متولد شهر هرات تنها یهودی ساکن در جغرافیای افغانستان تلقی می‌شود. خانواده سمنتوف به شمول همسر و فرزندش به اسراییل مهاجرت کرده‌اند. او هرازگاهی با تلفن و نامه با خانواده‌اش در اسراییل در ارتباط هست. اما او می‌گوید که به هیچ عنوان نمی‌خواهد که از افغانستان خارج شود و به زندگی کردن در این کشور عشق می‌ورزد.
آقای سمنتوف، هیچ‌گاهی در بازارهای کابل «کیپا» یا عرق‌چین کوچک بر فرق سر نمی‌گذارد، به‌خاطر که در جامعه اسلامی افغانستان این کار حساسیت برانگیز می‌باشد و خطر احتمالی جان وی را تهدید خواهد.
شماری هم در هرات معتقدند در صورتی که جنگ‌های داخلی در کشور شعله‌ور نمی‌شد، جمعیت یهودی‌های ساکن در هرات به صفر تقرب نمی‌کرد.
کنیسه ملا عاشور یا هم گرجیا تخریب گردیده و هنوز هم تخریب است کنیسه شماویل بازسازی شده و اکنون مکتب متوسطه هریوا مربوط ریاست معارف هرات است