وضعیت آزادی بیان پس از حاکمیت طالبان؛ از فرار خبرنگاران تا عدم دسترسی به اطلاعات

رسانه‌ها و روند اطلاع‌رسانی در افغانستان طی دوماه گذشته دستخوش تغییرات چشمگیری شده‌است. شمار زیادی از رسانه‌ها فعالیت‌شان را که از وضعیت سیاسی جاری و تغییر نظام تاثیر پذیرفته، متوقف کردند و تعدادی هم با خطر توقف دچار شده‌اند. بر اساس گزارش‌ها و معلومات نهادهای حمایت‌کننده رسانه‌ها در نزدیک به دوماه گذشته، فعالیت حدود ۲۰۰ رسانه متوقف شده‌است.مسایل سیاسی و امنیتی عوامل عمده توقف فعالیت شمار زیادی از رسانه‌های کشور دانسته می‌شود و اثرات این وضعیت، روی اقتصاد رسانه‌ها نیز به حدی بوده که تعداد انبوهی از رسانه‌ها از فعالیت بازمانده‌اند.

افزون بر این، خارج‌شدن صدها خبرنگار و نخبگان رسانه‌ای از کشور باعث شد چرخش اطلاع‌رسانی با مشکل جدی مواجه شود و مردم در این میان از دسترسی به اطلاعات نسبتا محروم شدند.

خبرنگاران می‌گویند که طی دو ماه اخیر وضعیت اطلاع‌رسانی، دسترسی به اطلاعات و آزادی رسانه‌ها ۶۰ درصد پایین‌تر رفته‌است. به گفته آن‌ها طالبان در حالی که حکومت خود را تشکیل داده‌اند؛ اما تنها چند سخنگوی محدود دارند که آن‌ها هم در موارد خاص به خبرنگاران اطلاعات می‌دهند که این روند دسترسی به اطلاعات را با مشکل مواجه کرده‌است.

محدودیت دسترسی به منابع
نهادهای حمایت از رسانه‌ها و خبرنگاران می‌گویند که طی دو ماه گذشته دسترسی خبرنگاران و مردم به منابع و اطلاعات بیش از هر زمان دیگر در گذشته محدود بوده‌است.

قدیم ویار؛ مسئول بخش تحقیق کمیته مصونیت خبرنگاران به افق می‌گوید، با آمدن طالبان و خارج‌شدن بیش از هزار خبرنگار از کشور، روند دسترسی به منابع و چرخش اطلاع‌رسانی در کشور بیش از اندازه محدود شده‌است که این وضعیت تاثیری مستقیم بر زندگی مردم داشته و باعث شده مردم از دسترسی به اطلاعات دست اول محروم شوند.

ویار مشکل دیگر در این زمینه را محدود بودن سخنگویان حکومت طالبان عنوان می‌کند و می‌گوید که طالبان تنها چند سخنگوی محدود داشتند که فقط مواردی را که خودشان می‌خواستند معلومات می‌دادند که این حالت هرگز مثل یک نظام یا حتی حکومت پیشین نیست که هر اداره و وزارت، سخنگو داشته‌باشد و برای شریک‌ساختن اطلاعات مورد نیاز مردم متعهد باشند.

از سوی دیگر، همایون افغان؛ یکی از خبرنگاران می‌گوید که با آمدن طالبان در کل سیستم اطلاع‌رسانی و معلومات‌دهی تغییر کرده‌است. به گفته او، یک تعداد از خبرنگاران که دسترسی قوی به منابع داشتند، به خارج از کشور رفته‌اند؛ اما خبرنگارانی که در افغانستان باقی مانده‌اند، با توجه به محدودیت سخنگویان حکومت طالبان دسترسی بسیار محدودی به اطلاعات دارند که این امر روند اطلاع‌رسانی به مردم را با مشکل مواجه ساخته‌است.

او همچنین می‌گوید که سخنگویان حکومت طالبان، معمولا اطلاعات خاصی را در دسترس رسانه‌ها و خبرنگاران قرار می‌دهند؛ مواردی که خودشان می‌خواهند نه آن اطلاعاتی که مورد نیاز مردم است.
اسماعیل سنگر؛ دیگر خبرنگار افغان نیز می‌گوید که خبرنگاران در ولایت‌ها به خصوص مناطق ناامن، بیشتر از کابل با مشکل دسترسی به اطلاعات روبه‌رواند. به گفته او، نگرانی اصلی جامعه خبرنگاری این است که تاکنون وزارت اطلاعات و فرهنگ «امارت اسلامی» تنها در حد یک مجوز گفته‌است که رسانه‌ها و خبرنگاران می‌توانند در چارچوب شریعت و حفظ منافع ملی اطلاع‌رسانی کنند؛ در حالی که در عمل مسئولان اطلاعت و فرهنگ و مقام‌های محلی حکومت طالبان، محدودیت‌های زیادی را در مرکز و ولایات در مورد دسترسی خبرنگاران به اطلاعات و مصاحبه با مسئولان وضع کرده‌اند.

وضعیت خبرنگاران
بر اساس آمار کمیته مصونیت خبرنگاران، بعد از سقوط کابل، حدود ۵۰ خبرنگار مورد خشونت فزیکی، بازداشت، تهدید، خشونت لفظی و حتی لت‌و‌کوب قرار گرفته‌اند که لت‌و‌کوب دو خبرنگار یک روزنامه در کابل و بازداشت یک عکاس خبری از سوی طالبان در هرات مثال‌های روشن این وضعیت عنوان شده‌است.

افزون بر این، مسئولان کمیته مصونیت خبرنگاران می‌گویند که با توجه به تحولات اخیر در افغانستان، از میان حدود ۵ هزار خبرنگار، بیش از ۲۵۰۰ نفرشان بیکار یا از کشور خارج شده‌اند. به گفته ویار، خبرنگاران زن در این میان بیش‌تر بیکار شده و یا از کار بازداشته شده‌اند.

از دید او، پس از سقوط نظام پیشین، بسیاری از خبرنگاران به لحاظ امنیتی، مالی و روحی در شرایط دشواری قرار گرفته‌اند که در این میان بیشترین آسیب متوجه خبرنگاران زن بوده‌است.

بهاره؛ یکی از خبرنگاران زن نیز می‌گوید که با آمدن طالبان، زنان با مشکلات و محدودیت‌های جدی مواجه شده‌اند که این وضعیت نه تنها روی وضعیت خبرنگاران زن؛ بلکه زندگی و فعالیت زنان در بخش‌های مختلف تاثیر منفی گذاشته‌است.

او می‌افزاید که طالبان در ظاهر می‌گویند که خبرنگاران به شمول خبرنگاران زن می‌توانند به وظایف اطلاع‌رسانی شان ادامه دهند؛ اما در عمل، شرایطی را به وجود آورده‌اند که زمینه فعالیت خبرنگاران زن کاهش یابد.

بهاره اجازه ندادن طالبان به سه خبرنگار زن تلویزیون ملی برای ادامه کار در یک روز را نشانگر نادیده‌گرفتن زنان از سوی طالبان عنوان می‌کند و می‌گوید که طالبان فعالیت زنان در رسانه‌ها را به بخش خبر و سیاسی محدود کرده‌اند که با توجه به این محدودیت، تعداد تمام خبرنگاران زن که در رسانه‌ها فعالیت می‌کنند، به بیش از ۶۰ نفر نمی‌رسد.

همایون افغان هم می‌گوید که خبرنگاران در روند اطلاع‌رسانی و دسترسی به اطلاعات با توجه به تعداد اندک سخنگویان حکومت طالبان با مشکلاتی مواجه اند؛ اما باید به طالبان فرصت داده‌شود تا مشکلات اطلاع‌دهی و دسترسی به اطلاعات را حل کنند.

این خبرنگار افغان می‌افزاید، هرچند با آمدن طالبان تغییرات چشمگیری در تمام بخش‌ها و از جمله رسانه‌ها و خبرنگاران به وجود آمده؛ اما این محدودیت‌ها به مرور زمان کمتر شده و حل خواهد شد.

با این حال، خبرنگاران می‌گویند که مرکز رسانه‌های حکومت طالبان در این اواخر یک دستورالعمل تازه‌ را در زمینه فعالیت رسانه‌ها ساخته است که ضمن تاکید بر اخلاق خبرنگاری و در نظر گرفتن حساسیت‌های قومی و مذهبی، ماده‌هایی در این طرزالعمل وجود دارد که می‌تواند تعبیرهای مختلفی از آن صورت گیرد که امکان دارد از این ماده‌ها استفاده ابزاری علیه خبرنگاران صورت بگیرد.