ایران و طالبان؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
واگذاری مراکز دیپلماتیک افغانستان به طالبان، یکی از مهم‌ترین اقدامات تهران برای اعتمادسازی و ارتقای روابط خود با این گروه بود. اگرچه حتی همین اقدام نیز ظاهرا برای شماری از مقامات تندرو و متعصب طالبان بسنده نبوده و آنان در مقاطع و مناسبت‌های گوناگون از اتخاذ مواضع ضد ایرانی پرهیز نکرده‌اند.
حسن کاظمی قمی؛ نماینده ویژه رئیس جمهور ایران در امور افغانستان، روز چهارشنبه به دیدار ملا یعقوب؛ وزیر دفاع طالبان رفت. وزارت دفاع طالبان در خبرنامه‌ای نوشت که طرفین در این دیدار درباره همکاری‌های مرزی و مهاجران افغان گفتگو کردند.
در خبرنامه وزارت دفاع طالبان آمده است: «دوطرف درباره تحکیم روابط دوستانه، حسن همجواری، تجارت، همکاری‌های سرحدی و مسایل مهاجرین افغان بحث و تبادل نظر کردند.»
طبق یادداشت وزارت دفاع طالبان، ملا یعقوب و کاظمی قمی در این دیدار، «بر آمادگی خود برای گسترش همکاری‌های دوجانبه در عرصه‌های مختلف تاکید کردند.»
جزئیات بیشتری از گفتگوی آن‌ها منتشر نشده است.
این ظاهرا نخستین دیدار حسن کاظمی قمی؛ سفیر و نماینده ویژه رئیس جمهوری ایران در امور افغانستان با ملا یعقوب مجاهد؛ وزیر دفاع طالبان است؛ دیداری که می‌تواند به معنای ارتقای قابل توجه روابط ایران و طالبان از حوزه سیاسی به عرصه نظامی باشد.
اگرچه آنچه در بیانیه وزارت دفاع طالبان منعکس شده، لزوماً بازتاب‌دهنده مباحث مطرح شده در دیدار دوطرف نیست، چه اگر چنین باشد موضوعات مطرح شده اهمیت چندانی ندارد و نمی‌تواند ضرورت دیدار دوجانبه کاظمی قمی با ملا یعقوب مجاهد را توجیه‌پذیر سازد.
به بیان دقیق‌تر، گفتگو درباره مساله مهاجرت، امنیت مرزها، همکاری‌های تجاری و حسن همجواری احتمالاً تنها مسائلی نبوده که در دیدار مورد اشاره از جانب مقامات ایران و طالبان مطرح شده است. ایران از همان آغاز بازگشت طالبان به قدرت روابط خود با این گروه را برقرار کرد و از آن زمان تاکنون، گام‌های مشخصی را برای توسعه روابط برداشته است؛ اگرچه این گام‌ها از جانب طالبان لزوماً به همان سرعتی که از سوی ایران برداشته شد نبود.
واگذاری مراکز دیپلماتیک افغانستان به طالبان، یکی از مهم‌ترین اقدامات تهران برای اعتمادسازی و ارتقای روابط خود با این گروه بود. اگرچه حتی همین اقدام نیز ظاهرا برای شماری از مقامات تندرو و متعصب طالبان بسنده نبوده و آنان در مقاطع و مناسبت‌های گوناگون از اتخاذ مواضع ضد ایرانی پرهیز نکرده‌اند.
کارشناسان می‌گویند که طالبان در زمینه توسعه روابط خود با ایران، کاملاً محتاطانه و دست به عصا حرکت می‌کنند. آنان در این زمینه گوشه چشمی به قدرت‌های رقیب و متخاصم با ایران دارند و نگران این موضوع هستند که توسعه رابطه با ایران، ممکن است به روابط این گروه با کشورهای عربی و قدرت‌های غربی آسیب وارد کند. شاید به همین دلیل است که در طول سه سال گذشته علیرغم وجود روابط سیاسی میان ایران و طالبان، این نخستین بار است که حسن کاظمی قمی، قادر به دیدار با ملا یعقوب مجاهد می‌شود. این در حالی است که در نقطه مقابل، مقامات سیاسی و نظامی طالبان از جمله سراج الدین حقانی و ملا یعقوب مجاهد تاکنون بارها به کشورهای عربی سفر کرده‌اند؛ اما حتی یکبار به ایران نرفته‌اند.
یکی دیگر از مسائلی که مانع گسترش روابط طالبان با ایران شده، نگاه عمیقاً ایدئولوژیک طالبان و عصبیت‌های ضد شیعی این گروه است. طالبان در دوره اول حاکمیت خود چندین بار دست به قتل عام شیعیان افغانستان زدند. در دوره دوم نیز شیعیان هیچ سهم قابل اعتنایی در ساختار قدرت سیاسی به رهبری طالبان ندارند. حاکمان پشتون بر سرنوشت میلیون‌ها شیعه در افغانستان حکومت می‌کنند. حتی در ولایت‌های شیعه‌نشین نیز عالمان و روحانیون شیعه حق ندارند عضو شورای علما باشند. قوانین مذهبی شیعیان در خصوص احوال شخصیه که در دوره جمهوری به رسمیت شناخته شده و اعمال می‌شد، پس از حاکمیت طالبان بی‌اعتبار اعلام شد و در حال حاضر، تمامی دعاوی حقوقی و کیفری شیعیان بر اساس منابع و مبانی فقه سنی انجام می‌شود.
در شماری از موارد طالبان حتی شیعیان را خارج از دایره اسلام معرفی کرده و آنان را به بازگشت به اسلام را خوانده‌اند. جمع‌آوری کتاب‌های مذهبی شیعیان از کتابخانه‌ها و مراکز علمی و دانشگاهی از دیگر اقدامات طالبان در طول سه سال گذشته بوده است.
اگرچه این موارد تاکنون با واکنش صریح جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور شیعی روبه‌رو نشده؛ اما بدون شک بر رابطه طالبان با ایران تاثیرگذار بوده است.
ناظران می‌گویند که طالبان نسبت به رابطه با ایران نگاهی کاملاً اقتصادی دارند؛ زیرا در شرایطی که روابط طالبان با پاکستان همچنان بحرانی و تنش آلود است و این امر بر تجارت گسترده میان دو کشور نیز تاثیر منفی گذاشته، ایران یکی از گزینه‌های ارزان و جایگزین برای تجارت خارجی افغانستان محسوب می‌شود.
افزون بر این، حضور میلیون‌ها پناهنده افغان در ایران، کار طالبان برای مواجهه ایدئولوژیک و تعصب‌آمیز با همسایه غربی را دشوار می‌کند؛ زیرا جمهوری اسلامی ایران می‌تواند با اخراج گسترده مهاجران، فشارهای مضاعف را بر طالبان تحمیل کند و اقتصاد بیمار و ناتوان افغانستان را فلج سازد.
به این ترتیب با وجود این که جمهوری اسلامی ایران در سه سال گذشته بارها تمایل خود به توسعه همه جانبه رابطه با طالبان را ابراز کرده و نشان داده است که خواستار برقراری روابط خیلی نزدیک با حاکمان کنونی افغانستان است، در مقابل، طالبان تلاش کرده‌اند تا فاصله جانبی خود با ایران را حفظ کنند تا از یک سو چشم‌انداز روابط این گروه با رقبای منطقه‌ای و فرامطقه‌ای ایران، دستخوش آسیب نشود و از جانب دیگر، تعصبات تنگ‌اندیشانه ایدئولوژیک و فرهنگی این گروه نسبت به شیعیان، فارسی‌زبانان و ایران، قربانی منافع سیاسی و روابط دیپلماتیک آن با همسایه غربی افغانستان نگردد.
