گرد فراموشی روی صنعت کاشی؛ ۸۰۰ سال کاشی سنتی هرات تعطیل می‌شود؟
هنر کاشی‌سازی سنتی هرات ۸۰۰ سال قدمت دارد؛ اما این روزها مثل همه صنایع سنتی هرات که به‌نوعی نماد فرهنگ و تاریخ افغانستان هستند، زیر گرد فراموشی در حال خاموشی است. بیم آن می‌رود که این صنعت دوره تیموری، کاملا تعطیل شود.
اوج هنر کاشی‌سازی به دوره تیموریان بر‌می‌گردد. در این دوره بناهای زیادی به‌شمول منارهای مصلی هرات ساخته شدند.
کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات که از آن به‌عنوان تنها کارگاه کاشی سازی افغانستان نیز نام برده می‌شود، بیش از یک‌دهه غیرفعال بود؛ اما چند ماه می‌شود که فعالیت این کارگاه از سر گرفته شده‌است.
بسیاری از بناهای تاریخی هرات که در دوره تیموریان ساخته شده، به تولیدات کارگاه کاشی‌سازی سنتی سخت نیازمند هستند و در مقطع کنونی به‌دلیل تولید پایین این کارگاه، کاشی کافی برای مرمت این بناها وجود ندارد.
مراحل ساخت کاشی
یکی از ویژگی‌های کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات، این است که تمام مراحل ساخت کاشی با دست انجام می‌شود.
کاشی سنتی از خاک رس (خاک و یا گل شیرین) ساخته می‌شود که اغلب از تپه‌های ولسوالی «کرخ» هرات می‌آورند.
آب برای چندروز روی این خاک انداخته می‌شود و مرتب بهم زده می‌شود تا کیفیت کاشی بالا برود. پس از آن، توسط چوکات‌های معین به خشت‌هایی با ابعاد مشخص مبدل می‌شود و به‌دنبال آن این خشت‌های خام در داخل کوره برای چندین‌ساعت زیر آتش قرار داده می‌شود تا پخته شود.
کاشی‌های سنتی هرات به رنگ‌های زرد، سفید، فیروزه‌ای و لاجوردی تولید می‌شود. رنگ این کاشی‌ها از سنگ سفید (چقماق) شیشه سرب و قلعی ساخته می‌شود. سنگ و شیشه داخل یک ظرف جهت کوبیدن انداخته می‌شود تا نرم شود. سرب و قلعی نیز به کوره انداخته می‌شود تا گداخته شود و تبدیل به خاکه گردد. این چهار عنصر بعدا با مقداری آب به آسیاب دستی انداخته می‌شود تا رنگ سفید را تشکیل دهد و پس از آن کاشی‌های سنتی رنگ‌بندی می‌شود.
در کشورهای دیگر با استفاده از ماشین‌آلات برای بازسازی بناهای تاریخی، کاشی مهیا می‌شود؛ اما کیفیت آن به اندازه کاشی سنتی هرات نیست.
افراد اندک شاغل در کارگاه کاشی سنتی
هم‌اکنون کمتر از ۱۵ نفر -عمدتا کهن‌سالان- برای ساخت کاشی سنتی جهت مرمت و بازسازی بناهای تاریخی هرات، هرروز با کمترین حقوق عرق می‌ریزند؛ تا کاشی برای بازسازی نماهای بناهای تاریخی هرات مخصوصاً مسجد جامع بزرگ تهیه کنند.
بیش از ۶۰ سال می‌شود که کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات به داخل مسجد جامع بزرگ منتقل شده‌است. هم‌اکنون پنج تن از استادان در بخش ساخت کاشی‌های معرق در داخل این مسجد مصروف کار هستند.
احمدجان بیش از ۳۰ سال می‌شود که در این بخش کار می‌کند و ساخت کاشی سنتی را از پدرش به ارث برده‌است و به همین خاطر با حقوق ماهوار کمتر از ۷ هزار افغانی برای زنده‌نگهداشتن کاشی سنتی هرات تلاش می‌کند.
او حکومت را به بی‌مهری در قبال حمایت از کاشی‌سازان سنتی هرات متهم می‌کند. او می‌گوید که اگر حکومت به حمایت‌شان اقدام نکند، افرادی که در کارگاه کاشی سنتی کار می‌کنند، دست از کار خواهند کشید.
بشیراحمد نیز چندین دهه است که در کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات کار می‌کند. او می‌گوید که حکومت باید حقوق‌شان را بلند ببرد و شاگرد در اختیارشان قرار دهد که پس از مرگ‌شان، افرادی این صنعت را ادامه دهند.
گفته می‌شود که در گذشته‌ها در حدود ۸۰ تن از استادان و شاگردان در کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات مصروف فعالیت بوده‌اند؛ اما با گذشت زمان از شمار این افراد کاسته شد.
تلاش برای افزایش حقوق
مسؤولان ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات می‌گویند که از مقام‌ها در مرکز کشور خواسته‌اند که در بخش افزایش حقوق و امتیازات افراد شاغل در کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات اقدام کنند.
آریا رؤوفیان؛ رییس اداره اطلاعات فرهنگ هرات به خبرگزاری افق می‌گوید که نیاز است تا بر شمار افراد شاغل در کارگاه کاشی‌سازی سنتی هرات افزوده‌شود تا کاشی‌هایی که در این کارگاه ساخته می‌شود، در بخش مرمت و بازسازی آثار باستانی استفاده شود.
عبدالقیوم وزیری؛ رییس انجمن حامیان میراث فرهنگی هرات هم در صحبت با خبرگزاری افق می‌گوید که به هر پیمانه‌ای که کاشی‌سازان مورد حمایت قرار بگیرند، به همان میزان صنعت کاشی سنتی رشد می‌کند.
افراد شاغل در کارگاه کاشی سنتی از فرزندان‌شان خواسته‌اند که دست از کارکردن در این کارگاه بردارند؛ چرا که آینده شغلی خوبی برای کسب درآمد و تامین مصارف زندگی‌شان متصور نیست.
با دست‌کشیدن این شمار از افراد در این کارگاه، بیم آن وجود دارد که این صنعت به باد فراموشی سپرده‌شود؛ چرا که در هرات کسانی یافت نمی‌‍شوند که در این صنعت تخصص داشته‌باشند.
