سید اسماعیل بلخی؛ تئوریسین خشونت یا مبارزی آزادی‌خواه؟

سید اسماعیل بلخی، از سوی هواداران پرشمارش یکی از روشنگران دینی و مبارزی جسور و جمهوریت‌طلب عنوان می‌شود که با وجود نداشتن درجه بلند تحصیلات در علوم دینی، فعالیت‌های منظمی را در جهت مبارزه با استبداد، بی‌عدالتی و نقد آموزه‌های دینی که با تعبیر نادرست به‌نحوی پشتیبانی از استبداد قلمداد می‌شد، داشته‌است. این تلاش‌ها و مبارزات بیشتر در جهت حاکمیت مردم و ایجاد پلی میان دین و جمهوریت تاثیرگذار دانسته می‌شود. با این حال، منتقدانش او را تئوریسین افراط‌گرایی، مبلغ خشونت و مروج مبارزه مسلحانه می‌دانند.

برخی از شاعران و نویسندگان، شهید بلخی را از چهره‌‌های تاثیرگذار و مبارزی نستوه عنوان می‌کنند. آن‌ها می‌گویند که شهید اسماعیل بلخی تلاش داشت تا رویکردهای تندروانه و اشتباه از آموزه‌های دینی را تصحیح کند.

شفق خواتی؛ نویسنده و استاد دانشگاه به خبرگزاری افق می‌گوید، شهید بلخی در زندان دهمزنگ تنها کتابی که در دسترس داشت، قرآن بود که با خواندن زیاد این کتاب آسمانی، آیات فراوانی در ذهن‌اش حک شد که با توجه به آن اندیشه‌های خود را در قالب شعر و نثر بیان می‌کرد.

گذشتن از مرزهای قومی، سمتی و خونی از ویژگی‌های دیگر شهید اسماعیل بلخی عنوان می‌شود.

شفق خواتی می‌گوید، شهید اسماعیل بلخی یک فعال سیاسی بود که یک تشکل سیاسی را با ده تن از همفکران خود ایجاد کرده‌بود و در قالب آن مبارزاتش در برابر استبداد و بی‌عدالتی در کشور را آغاز کرد که بعدها با خیانت یکی دو تن از اعضای حزب، تشکیلات آن‌ها به‌هم ریخت و تعدادی به زندان افتادند و تعدادی هم محاکمه شدند.

زندگی و تحصیلات
زادگاه شهید سید اسماعیل بلخی ولسوالی بلخاب ولایت سرپل یکی از ولایت‌های شمالی کشور گفته شده‌است. پس از مرگ مادرش او به همراه پدر و برادرش به مشهد ایران می‌رود و در سن هفت‌سالگی آموزش قرآن را به‌پایان می‌رساند. بعدها که شامل حوزه علمیه مشهد می‌شود، آن‌جا مورد توجه استادانی مثل ادیب نیشاپوری قرار می‌گیرد. با کمک استادانش می‌تواند در مدتی کوتاه در زمینه‌های علوم قرآنی، نهج‌البلاغه، حکمت، ادب، عرفان و سیاست توانایی‌های زیادی پیدا کند. او همچنین در زمینه علم فیزیک و نظریات جدید از دانش بالایی برخوردار بوده‌است.

مرگ مبهم یک مبارز
هفت‌تن از اعضای بلندپایه حزب «ارشاد» در امان ماندند؛ اما برخی ناپدید و تعدادی همراه علامه بلخی دوروز پس از شورش ۱۳۲۹ دستگیر و به زندان افتادند. علامه بلخی دوبار در کابل زندانی شد که بار دوم ۱۴ سال و هفت ماه در زندان دهمزنگ کابل طول کشید. سرانجام علامه بلخی در جریان سفری به هزاره‌جات از بهسود به طرز مشکوکی به‌تاریخ ۲۴ سرطان به کابل بازگشت و در شفاخانه علی‌آباد کابل جان داد و در دامنه کوه افشار مدفون گردید.

فعالیت‌های سیاسی
فعالیت‌های سیاسی از نوجوانی با شهید اسماعیل بلخی همراه بوده‌است. برخی آگاهان می‌گویند که شهید اسماعیل بلخی در دوران طلبگی همواره به مسایل و فعالیت‌های سیاسی علاقمند بوده و همواره تاریخ ملت‌ها و نهضت‌های اسلامی را مطالعه می‌کرده‌است.

شفق خواتی می‌گوید: شهید اسماعیل بلخی به محض برگشت به هرات اولین هسته مقاومت در مجمع اسلام را ایجاد می‌کند و در برابر دولت سلطنتی خطابه‌هایی را از طریق منبر مطرح می‌سازد.

آقای خواتی می‌گوید که شهید بلخی بعدها حزبی را با ده تن از همفکرانش در جهت مبارزه با استبداد و عدالت‌خواهی ایجاد می کند که بعدها بر اثر خیانت اعضای آن حزب، تشکیلات‌اش فرومی‌پاشد.

دین و جمهوریت
به‌باور این استاد دانشگاه، شهید اسماعیل بلخی همواره در تلاش ایجاد یک رابطه عمیق میان دین و جمهوریت بود. آقای خواتی می‌‌گوید شهید اسماعیل بلخی تلاش داشت تا با فعالیت‌های سیاسی طرح‌ حاکمیت مردم را همگانی بسازد تا نظام سلطنتی یکه‌تاز که در آن حق چندانی به مردم قایل نبود را بشکند.

او همچنین شهید بلخی را یک مبارز جسور و آزادی‌خواه می‌داند و می‌گوید که شهید بلخی همواره در جهت مبارزه با استبداد و شکستن حلقه ظلم و بی‌عدالتی، اندیشه‌های آزادی‌خواهی را میان مردم بیدار کرد.

به‌گفته آقای خواتی شهید سید اسماعیل بلخی معتقد بود که پیشرفت در کشور بدون وحدت ملی ممکن نیست. به‌باور او، شهید بلخی همواره فراتر از مسایل قومی، سمتی و خونی می‌اندیشید و بیشتر فعالیت‌هایش بر روشنگری و حاکمیت مردم متمرکز بوده‌است.

آقای خواتی همچنین می گوید که تبعیض نژادی و فخرفروشی اقوام گوناگون بر یکدیگر عامل جنگ‌های خانمان‌سوز است که رگ‌های زندگی مسالمت‌آمیز در کشور را قطع می‌کند.

پدر ادبیات مقاومت افغانستان
شاعران و نویسندگان، شهید سید اسماعیل بلخی را از چهر‌ه‌های تاثیرگذار در شعر معاصر کشور می‌دانند. برخی هم او را «پدر ادبیات مقاومت افغانستان» عنوان می‌کنند.

ضیا رفعت؛ شاعر و استاد دانشگاه به خبرگزاری افق می‌گوید، شهید اسماعیل بلخی از شاعران برجسته معاصر است که بیشتر اشعارش بار سیاسی- اجتماعی دارد و به لحاظ زیبایی‌شناختی از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد.

آقای رفعت می‌گوید که شهید اسماعیل بلخی خطیب بزرگی بود و فعالیت‌های سیاسی- اجتماعی خود را بیشتر از طریق منبر و شعر و نثر به نمایش می‌گذاشت.

هرچند اشعار شهید اسماعیل بلخی فضای عاطفی چشمگیری دارد؛ اما برخی اشعار او که معمولا در زندان سروده شده، پرخاشگرانه و جنگجویانه عنوان می‌شود. این رویکرد در واقع یکی از مقوله‌های جدی در ادبیات مقاومت افغانستان دانسته می‌شود. ضیا رفعت می‌گوید که اشعار سیاسی شهید اسماعیل بلخی در انتقاد از حاکمیت سیاسی آن‌زمان، پرخاشگرانه بود؛ اما از این‌که شعر یک مقوله چندمعنایی است، نمی‌توان به شکل اختصاصی فعالیت‌های سیاسی او را از اشعارش بیرون کشید.

آقای رفعت می‌گوید که لحن پرخاشگرانه و اعتراضی‌ نسبت به وضع و ظرفیت موجود در واقع از عنصرهای جدی شعر مقاومت است که یکی از نمونه‌های خوب ادبیات مقاومت افغانستان هم همین اشعار سید اسماعیل بلخی است.

منتقدان غیر منصف
سال گذشته عزیز رویش؛ از روشنفکران منتقد در نشست تجلیل از سالگرد شهادت سید اسماعیل بلخی که از سوی سرورس دانش؛ معاونت دوم ریاست جمهوری برگزار شده‌بود، از اندیشه‌های شهید بلخی به تندی انتقاد کرده و او را «صریح‌ترین تئوری‌پرداز خشونت» نامید که به‌باور وی داوودخان، کمونیست‌ها، طالبان و داعش به فراخوان او، برای خون‌ریزی و خشونت عمل کردند.

آقای رویش برای اثبات دیدگاه‌اش به به دو بیت زیر استناد کرده‌بود:

جوانان در قلم رنگ شفا نیست
دوای درد استبداد خون است

به خون بنویس بر دیوار ظالم
که آخر سیل این بنیاد خون است

اما شفق خواتی این دیدگاه را غیر منصفانه می‌داند. به‌باور آقای خواتی، نمی‌توان تمام فعالیت‌ها و مبارزات شهید اسماعیل بلخی را در چند بیت خلاصه کرد. خواتی می‌گوید که هرچند اندیشه‌های شهید بلخی زمانی‌که در زندان از فعالیت‌های فرهنگی ناامید می‌شود، تند و پرخاشگرانه است؛ اما بعد از رهایی از زندان تلطیف زیادی در اندیشه‌های آن به وجود آمد. او می‌گوید که شعر یک مقوله چندمعنایی است، به همین سبب نمی‌توان با چند بیت از ابیات یک شاعر در مورد زندگی و کارهای او قضاوت کرد.

با این حال، شهید بلخی پیش از فعالیت سیاسی، یک فعال فرهنگی دانسته می‌شود که توانسته‌است در برابر استبداد سیاسی و بی‌عدالتی و همه نابسامانی‌هایی که ریشه در فرهنگ فاسد دوره ظاهرشاه داشته‌است، با ابزار زبان و قلم و شعر و خطابه مبارزه کند.

بلخی از حلقات فعالی دانسته می‌شود که توانسته زمینه گذار نسلی به سمت دموکراسی در کشور را به‌نحوی فراهم کند.

جاوید یوسفی-خبرگزاری افق